Vlaški identitet kroz vekove: Jezik, kultura i tradicija

Prema njegovim rečima, Vlasi danas žive na prostoru 19 opština Srbije, u 154 etnički čista i 48 mešovitih naselja. Njihov najstariji poznati naziv potiče iz antičkih vremena, još iz prvog veka pre nove ere, a prema delu Gaja Julija Cezara „O Galskim ratovima“, dovodi se u vezu sa keltskim plemenom Volke koje je naseljavalo prostor od južnog Dunava do severne Grčke. Sam naziv „Vlah“, kako ističe Mihajlović, povezuje se i sa rečima „val“ ili „vali“, što na vlaškom označava dolinu, odnosno stanovništvo koje je živelo u rečnim dolinama Balkana.

Proces romanizacije, ključan za formiranje današnjeg vlaškog jezika i kulture, odvijao se intenzivno u prvom i drugom veku nove ere. Vlasi potiču od romanizovanih starosedelaca — Tračana, Tribala, Кelta i Antičkih Makedonaca — kao i od rimskih kolonista. Njihov jezik razvio se iz specifičnog balkanskog latiniteta, a uprkos tome što je u VII veku starogrčki postao zvanični jezik Istočnog rimskog carstva, Vlasi su nastavili da govore svojim narodnim latinskim jezikom, odnosno vlaškim.

Istorijski zapisi svedoče o bliskim odnosima Vlaha i srpskih vladara. Stefan Nemanja je u Hilandarskoj povelji 1198. godine zabeležio 170 imena Vlaha koji su bili zaduženi za izdržavanje manastira, a njegov sin Stefan Prvovenčani 1219. godine uklesava 218 imena Vlaha na severnom zidu manastira Žiča, takođe kao značajnih dobrotvora. I pored toga, kroz brojne vekove Vlasima je sporena samobitnost — od uslova pod kojima je Rumunija priznala nezavisnost Srbije na Berlinskom kongresu 1878. godine, do perioda posle 1945. godine, kada su bili izloženi tihoj asimilaciji. Posledice se osećaju i danas: značajan broj Vlaha se na popisima izjašnjava kao Srbi.

Promena je, ističe Mihajlović, nastupila donošenjem Zakona o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina 2003. godine, kada Vlasi dobijaju status nacionalne manjine u Srbiji. Nakon toga počinje aktivan rad na očuvanju jezika, kulture i obrazovanja. Iako su postojali neuspeli pokušaji da se u primeni zadrži pismo iz 1945. i 1946. godine, Vlasi dugo nisu imali svoje kodifikovano pismo. Tek 24. januara 2012. godine usvaja se novo vlaško pismo, na kome je u narednim godinama objavljeno više od sto autorskih dela i prevoda. Decenija kulturnog i stvaralačkog rada stvorila je uslove da 14. oktobra 2022. godine Nacionalni savet Vlaha usvoji standarde vlaškog jezika, čime on postaje normiran.

U 2025. godini od posebnog je značaja objavljivanje sveobuhvatne gramatike vlaškog jezika, koja će služiti kao osnova za konačnu jezičku normu. Stručne komisije izradile su nastavne planove za sve razrede osnovne škole, a već su štampani udžbenici i radne sveske za predmet „Vlaški govor sa elementima nacionalne kulture“. U toku je i proces uvođenja nastavnog predmeta „Vlaški jezik sa elementima nacionalne kulture“, što više nije samo ideja, već i realna mogućnost, jer jezik sada ima svoje utvrđene norme. U 2024. godini ovaj predmet pohađalo je 762 učenika, što svedoči o rastućem interesovanju mladih da uče svoj maternji jezik.

Ipak, veliki problem predstavlja finansiranje Nacionalnog saveta Vlaha. Iako je zakonom predviđeno da se saveti finansiraju iz državnog budžeta i lokalnih samouprava, lokalno finansiranje nije normirano, već zavisi od dobre volje pojedinih gradonačelnika ili predsednika opština. U praksi, kako ističe Mihajlović, savet neretko ostaje bez neophodnih sredstava, čime se direktno krše prava pripadnika Vlaške nacionalne manjine u tim sredinama.

Кultura Vlaha, naglašava on, predstavlja jedinstveno i bogato nasleđe koje obuhvata običaje, pravoslavnu veru sa upečatljivim paganskim elementima, tradicionalnu muziku, igre, magijska verovanja, gatanje, usmena predanja, materijalnu kulturu, stil gradnje, bačijarenje i brojne druge elemente koji se vekovima prenose s kolena na koleno. U brojnim selima istočne Srbije svake godine se održavaju manifestacije posvećene vlaškom folkloru, koje okupljaju kulturno-umetnička društva i čuvaoce tradicije iz različitih krajeva.

Jedna od najpoznatijih manifestacija je „Žumarijada“ u Кladurovu, koja se održava krajem avgusta i slavi tradicionalno jelo žmare, odnosno žumijare — starinski specijalitet od ovčetine, kukuruznog brašna i praziluka, koji se nekada služio na svadbama, krštenjima i velikim saborima. Reč je o jelu koje se kuva i do osamnaest sati, dok meso ne postane mekano i ne razglavi se u kremastu masu, nakon čega se dodaje brašno i dobija gusta, kalorična kaša prepoznatljivog ukusa.

Iako su vekovi iza njih bili praćeni brojnim izazovima, Vlasi danas sve snažnije obnavljaju svoju nacionalnu svest i nastoje da očuvaju uspomenu na dva milenijuma postojanja.

Prema rečima Miletića Mihajlovića, to nije samo borba za prava, jezik i kulturu, već i izraz dubokog poštovanja prema sopstvenim precima, tradiciji i identitetu.

"Sa svešću o korenima i prošlosti, Vlasi uzdignute glave gledaju u budućnost, čvrsto stojeći u uverenju da je Srbija njihova matica i država u kojoj su rame uz rame sa Srbima gradili istoriju i slobodu", zaključuje naš sagovornik.

Projekat "Multi-kulti supermarket", koji podržava Gradsko veće Grada Požarevca, a čiji je deo i ovaj tekst, ima za cilj da istraži i istakne bogatstvo kulturne raznolikosti Grada Požarevca i Opštine Kostolac, grada sa viševekovnim korenima i savremenim izazovima multietničkog suživota. Stavovi izneti u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove organa koji je dodelio sredstva.