BBC News

Arheologija: Najvažnija podzemna otkrića u Srbiji u 2023. godini - rimski vodovod, slavoluk i magični tintinabulum

Pune ruke posla imali su srpski arheolozi u parku u centru Beograda, Viminacijumu i Aranđelovcu, ali su i timovi stranih stručnjaka došli do značajnih saznanja na teritoriji Srbije.

Držeći predavanje o rimskoj magiji u Viminacijumu, arheolog Ilija Danković je pokazivao fotografiju tintinabuluma, drevne rimske amajlije, za koju se verovalo da tera zle sile.

„Pričao sam studentima da mi ovakve primerke još nismo pronašli u Viminacijumu, iako znamo da su postojali za tu namenu", priseća se Danković, naučni saradnik Arheološkog instituta u Beogradu, za BBC na srpskom.

Nedelju dana kasnije, u novembru 2023. godine, našao se baš u Viminacijumu, gde je sa kolegama radio na arheološkim lokalitetima iz rimskog perioda.

Ubrzo je usledila „euforija, i među arheolozima i među radnicima", prepričava Danković događaje sa terena.

„Kada sam ugledao mali deo tintinabuluma prilikom iskopavanja, odmah sam znao da je to - to.

„Ovo su posebni momenti koje pamtite celog života", uz osmeh priča arheolog.

„Izuzetnu godinu, čak i za pojmove Viminacijuma", kako je opisuje Ilija Danković, upotpunila su još dva važna otkrića - slavoluk iz drugog ili trećeg veka nove ere, posvećen rimskom caru Karakali, kao i ostaci velikog rimskog broda čija se starost još utvrđuje.

Godina je bila berićetna i stotinak kilometara uzvodno Dunavom, u samom centru Beograda, gde su arheolozi došli do otkrića u parku pokraj Narodne skupštine.

„Pronašli smo nekoliko rimskih grobnica zidanih od opeka, četiri kamena sarkofaga u kojima je sahranjivanje vršeno krajem trećeg i početkom četvrtog veka, ali su sve grobnice, nažalost, bile opljačkane.

„Otkrili smo i zanimljive ostatke rimskog vodovoda, jer je očuvan u dužini od gotovo 70 metara - moguće je da se radi o vodovodu koji je napajao rudnik kamena na Tašmajdanu", opisuje Milorad Ignjatović, kustos Muzeja grada Beograda i rukovodilac istraživanja na lokalitetu, za BBC na srpskom.

Rimski period u centru Beograda

Još u oktobru 2020. iz Sekretarijata za urbanizam i građevinske poslove Beograda objavljeno je da će najveći grad Srbije dobiti novu javnu garažu - pokraj Narodne skupštine.

Dve i po godine kasnije, u martu 2023, počeli su radovi, ali prvo oni arheološki.

„To je deo velikog nalazišta antički Singidunum i na prostoru oko Skupštine grada i duž Kosovske ulice već su ranije pronađeni rimski grobovi, pa se očekivalo da će biti još ostataka iz ovog perioda", kaže Milorad Ignjatović, rukovodilac poduhvata.

I bilo ih je: 16 grobova od opeke, četiri sarkofaga i jedna grobnica koja je izgrađena od starih nadgrobnih spomenika, prenela je Radio-televizija Srbije (RTS).

Neki od pronađenih skeleta imali su prekrštene ruke, orijentisani od istoka ka zapadu, što ukazuje da se radi o hrišćanima, a sahranjivani su sa grobnim prilozima, objasnio je Ignjatović u junu za RTS.

Grobovi datiraju uglavnom iz trećeg i četvrtog veka nove ere, kao i da su bili opljačkani, verovatno vekovima pre marta ove godine, kada su ih stručnjaci pronašli, kaže arheolog za BBC na srpskom.

„Moguće je da je to toga došlo još u 17. veku, kada je tu niklo naselje, iako postoji mogućnost da je to bilo i ranije, tokom perioda antike", objašnjava.

„Otkrili smo i ostatke iz savremenog perioda, poput delova zgrada srušenih tokom bombardovanja Beograda iz 1944, ali i ostatke naselja iz 17. veka. Pretpostavlja se da je to deo Enehinove mahale", opisuje Ignjatović.

Pronađena i jedna otpadna jama, sa novčićem Leopolda Petog, austrijskog vojvode koji je živeo na prelazu iz 16. u 17. vek, o čemu je BBC na srpskom pisao.

Ipak, najznačajniji pronalazak u 2023. na ovom lokalitetu bili su ostaci rimskog vodovoda, koji su i za stručnjake bili najveće iznenađenje.

Pored 70 metara dugačke konstrukcije, otkriven je i „prelivnik", odnosno „ono što bi danas bio šaht za prečišćavanje vode", kaže Milorad Ignjatović.

Kako su korišćeni „isključivo rimski materijali", kustos Muzeja Grada Beograda i njegove kolege veruju da je vodovod bio upotrebljavan između drugog i trećeg veka nove ere.

„Sada se postavlja pitanje da li je to bio vodovod koji je napajao grad, jer se još samo pretpostavlja odakle je voda stizala.

„Ali, ovaj vodovod malo odstupa od pretpostavljene šeme, jer ima pad na drugu stranu - iz pravca današnjeg Doma sindikata ka Tašmajdanu, gde je u rimskom periodu bio rudnik kamena", objašnjava.

Ukazuje i da su gotovo svi ostaci zgrada i sarkofaga iz rimske epohe, koji su pronađeni na ovom nalazištu, bili izrađeni od tašmajdanskog peščara, koji se kopao u ovom delu Beograda.

„Moguće je da se radi o vodovodu koji je napajao industrijsko postrojenje na Tašmajdanu.

„Doneta je odluka da se on na proleće iseče deo po deo, izmesti i konzervira, a kada se napravi garaža, vratiće se u parkovsko uređenje iznad garaže", zaključuje Ignjatović.

Možda će vam i ova priča biti zanimljiva:

Novi život Viminacijuma

U arheološkom nalazištu nadomak opštine Kostolac, u istočnoj Srbiji, i nekadašnjoj prestonici rimske provincije Gornje Mezije, već decenijama su vršena gotovo isključivo zaštitna istraživanja.

Takvi radovi obavljaju se usled izgradnje stambenih ili industrijskih postrojenja, a u ovom kraju Srbije ona su vršena najčešće kada su se širili kopovi Elektroprivrede Srbije, objašnjava arheolog Ilija Danković.

Upravo potreba za zaštitnim istraživanjem dovela je do velikog otkrića tokom jula 2023. godine, kada su bageri ovog javnog preduzeća naišli na drvenu konstrukciju na osam metara dubine.

Kada su arheolozi stigli na teren, ispostavilo se da su u pitanju „ostaci broda iz rimskog perioda", kaže Danković.

„Ovo je najveći brod koji smo dosad pronašli na ovom lokalitetu: očuvana dužina je oko 13 metara, a širina blizu četiri.

„Očekujemo da nam jave datovanje ovog broda iz laboratorije u mađarskom Debrecinu. Taj tok je postojao jako dugo i dešavalo se da na istom mestu pronađemo četiri broda iz perioda koje deli 18 vekova", objašnjava on.

Kako je brod završio osam metara ispod mesta gde su danas uglavnom „oranice", kako ih opisuje Danković?

„Veliki vodotok, koji se tu nalazio, bio on Dunav ili Dunavac, pomerio se na sever i prestao je da postoji na ovoj lokaciji.

„Procesima erozije, ovaj teren se zamočvario i danas su na tom mestu njive - nikada ne biste pomislili da osam metara ispod vas leži rečno dno sa brodovima, sidrima i krstaškim mačevima", kaže stručnjak iz Arheološkog instituta.

Ove godine su arheolozi, posle dužeg perioda, imali prilike da se „pozabave istraživanjima i u gradu Viminacijumu", ističe.

„U nekim trenucima smo nalazili količine materijala koje su nas zapanjivale, često nam se radnim danima uopšte nije išlo sa terena, a vikendima bismo nerado išli kući", priseća se uz osmeh Danković.

Najveće otkriće na jednom od najpoznatijih arheoloških nalazišta u Srbiji bio je slavoluk sa četiri stuba, odnosno tetrapilon, čiji je pronalazak objavljen u decembru.

Sve je počelo od ideje arheologa da iskopavanja počnu na jednoj od nekada glavnih ulica Viminacijuma - Dekumanusu - koja je povezivala istok i zapad grada.

Verovali su da se na tom mestu nalazi raskrsnica koja bi bila dobra polazna tačka za otkrivanje drugih objekata iz rimskog perioda, ali su se prevarili i došli je do „vanserijskog otkrića", kako ga opisuje Danković.

„Igrom slučaja, ispostavilo se da smo otvorili radove baš na mestu gde se nalaze četiri stope slavoluka.

„Danima smo posmatrali ovo mesto, ali niko nije smeo glasno da izgovori da smo pronašli kapiju, odnosno tetrapilon, jer smo bili ubeđeni da je gotovo nemoguće da imamo toliko sreće", prepričava on.

Kako bi objasnio nevericu među kolegama, naučni saradnik Arheološkog instituta u Beogradu ističe da je pronađeno tek nekoliko desetina takvih objekata na prostoru celog Rimskog carstva, a na Balkanu ih ima svega nekoliko.

Slavoluci, poput ovog posvećenog rimskom caru Karakali, građeni su u znak zahvalnosti stanovništva neke oblasti imperatoru, dok je trijumfalne kapije, objekte slične slavolucima, uglavnom podizao car u čast neke pobede, prevashodno na bojnom polju.

„Po pravilu su tako nešto imali samo najveći i najvažniji gradovi u celom carstvu, što Viminacijum jeste bio", dodaje.

Iako je daleko manjih dimenzija, još jedan pronalazak oduševio je tim arheologa u kojem je bio i Danković.

Bio je to rimski tintinabulum, odnosno amajlija sa motivima falusa i krilima, kojoj su se početkom nove ere pripisivala magijska svojstva.

Ova amajlija se nije nosila na telu, već je štitila kuću, i najviše podseća na nešto što danas nazivamo „hvatačima vetra" sa prevashodnom namenom da pravi zvuk i tako rasteruje zle sile, objašnjava Ilija Danković.

„Cela rimska kultura se bazirala na tome da postoje zli i zavidni pogledi, odnosno sile, koje treba rasterivati na razne načine - izborom materijala, boja ili zvukova.

„Verovali su da bronza i gvožđe, udarajući jedno o drugo, proizvode zvuk koji tera te sile i zbog toga na tintinabulumu imamo zvonca od tih materijala", pojašnjava arheolog.

Ovaj predmet „neobičnošću je trebalo da zbuni svakoga ko želi zlo", a naučnicima pruža novi ugao u rasvetljavanju običaja stanovništva koje je naseljavalo taj prostor početkom nove ere.

„Ovaj pronalazak je još jedan dokaz da su u drugom veku na ovom prostoru živeli ljudi koji su u potpunosti pripadali grčko-rimskom kulturnom krugu i na isti način su doživljavali svet kao oni", zaključuje Danković.

'Meganaselja' u Banatu

Potraga za otkrićima na teritoriji Srbije bila je uspešna i za tim arheologa iz Velike Britanije, Srbije i Slovenije.

Grupa naučnika predvođena profesorom Berijem Molojem iz Škole arheologije Univerzitetskog koledža u Dablinu objavila je u novembru rad o postojanju i nestanku velike skupine naseobina iz Bronzanog doba.

Naselja su se prostirala širom južnog dela Panonskog basena, uz slivove reka Tise i Dunava, na teritorijama današnje Srbije, Rumunije i Mađarske.

Više od 100 njih nalazi se u dolini Tise u Srbiji, najveći broj otkriven je u Banatu, pretežno u mestima u okolini Zrenjanina, Vršca, Kikinde, Pančeva, ali i Novog Bečeja i drugih opština na istoku Vojvodine.

Arheološki lokaliteti potiču od 1550. do 1200. godine pre nove ere, prostiru se na površini od šest do 20 hektara, a neka naselja su bila i dobro utvrđena, navodi se u radu naučnika iz više zemalja.

https://twitter.com/liguresambrones/status/1727062662842859532

Neki od najvećih lokaliteta, koje profesor Moloj naziva „mega tvrđavama", već godinama su poznata naučnicima.

„Ono što je novina je otkriće da ova ogromna mesta nisu bila izolovana, već deo guste mreže usko povezanih i međusobno zavisnih zajednica.

„Na vrhuncu, broj stanovnika u ovoj južnoj panonskoj mreži naselja sigurno je iznosio desetine hiljada", objasnio je ovaj arheolog.

„Veličina ovog društva pokazuje da je bilo relevantno i moćno na evropskoj pozornici, a značajne odbrambene karakteristike i oružje pokazuju da su bili dobro opremljeni da brane ono što su stvorili", dodaje Moloj.

Naučnici su se služili snimcima iz vazduha, satelitskim snimcima i terenskim iskopavanjima kako bi došli do otkrića, navodi se u njihovom radu.

Nadgrobna ploča srednjovekovnog sluge kneza Lazara

Srednjovekovna crkva i nekropola na arheološkom nalazištu Dvorine, nadomak Aranđelovca, za istraživače nije novost.

Istraživanja su započeta 2004. godine, sedam godina kasnije pronađeni su ostaci crkve iz 14. veka, a arheolozi pokušavaju da pronađu dvor Pavla Bakića, poslednjeg srpskog srednjovekovnog despota, zbog čega su tokom proleća 2023. godine obnovljena istraživanja, prenela je Radio-televizija Srbije (RTS).

Prošlogodišnja iskopavanja dovela do otkrića ploče sa natpisom, na osnovu kojeg su arheolozi mogli da utvrde identitet pokojnika i period u kojem je sahranjen.

Na njoj piše da „tu leži Bratislav ili Vratislav Bolić, čovek Lazarev", rekla je Anđela Gačević, članica istraživačkog tima sa Filozofskog fakulteta u Beogradu, za Radio-televiziju Šumadije.

„To je potvrdilo da se nekropola datira u 14. vek, s obzorom da je knez Lazar vladao u tom veku, a verujemo da se radi o njemu", kaže ona.

Bakar iz Majdanpeka stizao do Skandinavije pre 6.000 godina

Otkriće naučnika sa Univerziteta u Kilu u Nemačkoj nije usledilo posle arheoloških iskopavanja na teritoriji Srbije, iako je dovelo do važnih saznanja o istoriji ljudi koji su pre šest milenijuma naseljavali njenu današnju teritoriju.

To su učinili analizom 45 bakarnih objekata iz neolita, mlađeg kamenog doba, koje je trajalo do 10.000. do 2.200. godine pre nove ere.

Oni su pronađeni u Centralno-evropskom basenu i južnoj Skandinaviji, a napravljeni su od rude bakra iskopane u Jugoistočnoj Evropi, „posebno u rudarskim predelima Srbije", objavljeno je u rezultatima istraživanja u arheološkom magazinu Plos One.

Rezultati su pokazali da je u periodu oko 4.000 godine pre nove ere postojao uvoz sirovina u Južnu Skandinaviju i na sever i zapad Evrope, kao i da su pošiljke rude bakra u tom periodu stizale isključivo iz Jugoistočne Evrope.

„To je bio slučaj najmanje do 3.300. godine pre nove ere, posebno tokom vrhunca proizvodnje bakra (između 3.300. i 3.500. godine pre nove ere)", dodaje se u objavljenom radu.

Analizom prve grupe objekata, iz perioda između 4.000. i 3.500. godine pre nove ere, utvrđeno je da su gotovo svi izrađeni od bakra koji je stigao iz rudnika u današnjem Majdanpeku.

Pogledajte i ovu priču:

Pratite nas na Fejsbuku,Tviteru i Vajberu. Ako imate predlog teme za nas, javite se na [email protected]