Lokalna samouprava: Šta rade i čemu služe opštine u Srbiji

U teritorijalnoj organizaciji Srbije je važan šraf, bavi se brojnim pitanjima od interesa za njene meštane, a pred lokalne izbore - postaje centralna tema.

Opštinske vlasti zadužene su za brigu o izgradnji i održavanju lokalnih puteva, prevozu, komunalnim pitanjima.

„Kada se formira i zaokruži opština, njena suština je da zadovolji životne potrebe stanovništva za radom, obrazovanjem, uslugama, snabdevanjem i kulturom.

„Problem nastaje kada su opštine prevelike, površinski i po broju naselja", kaže Marija Antić, profesorka Geografskog fakulteta u Beogradu, za BBC na srpskom.

Pre 202 godine, ukazom kneza Miloša Obrenovića, ustanovljeno je prvo beogradsko obščestvo (opština), koje je biralo varoškog kneza, a Obrenović, koji je imao svu moć, postavljao je policajce i kmetove.

Dva veka kasnije, Srbija ima 145 opština.

• Halo, opština, da li se čujemo
• Razglednica Novog Beograda - kroz blokove, parkove i betonske objekte
• Koliko ima gradova u Srbiji i da li je Beograd metropola

Sa 28 gradova i Gradom Beogradom, koji ima poseban status, opštine čine sistem od 174 jedinice lokalne samouprave.

Postoje i gradske opštine koje osnivaju sami gradovi i takva podela se utvrđuje statutom.

Ranije ih je bilo više, ali sada je tako uređeno pet gradova u Srbiji: Beograd sa 17 i Niš sa pet gradskih opština, dok Požarevac, Užice i Vranje imaju po dve.

Najveće i najmanje opštine (i one koje to ne bi trebalo da budu)

Prema procenama Zavoda za statistiku, u Srbiji je trenutno više od 20 opština sa manje od 10.000 stanovnika, koliko je zakonski propisan minimum da bi uopšte mogle da imaju status samostalne lokalne samouprave.

Ubedljivo najmanje ih je u nekoliko mesta u južnoj Srbiji: Crnoj Travi, koja ima tek nešto više od 1.000 stanovnika, u Trgovištu 4.316, a u Gadžinom Hanu 5.850, podaci su popisa iz 2022.

U 18 opština je procenjeni broj stanovnika manji od 12.000, a sve beleže negativna demografska kretanja, što znači da će u budućnosti imati manje stanovnika nego danas.

Najveća gradska opština prema broju stanovnika je Novi Beograd, sa skoro 210.000 ljudi.

Najmanja beogradska opština po ovom kriterijumu je Sopot sa 19.126 stanovnika, dok je Vračar, jedna od centralnih, po površini na začelju u prestonici, jer se prostire na svega tri kvadratna kilometra.

Prati ga Stari grad, centralna beogradska opština, sa pet.

Najviše prostora u Beogradu pripada opštini Palilula (451 kvadratni kilometar), dok je Obrenovac na prvom mestu po broju naselja - 29.

Ako izuzmemo gradove, opštine sa najvećom površinom su Knjaževac - 1.202 kvadratna kilometra, te Negotin i Ivanjica sa po 1.090, dok su najmanje Sremski Karlovci (51) i Lapovo (55).

Po broju naselja, prednjače opštine Sjenica (101) i Prijepolje (80).

BBC na srpskom je od sada i na Jutjubu, pratite nas OVDE.

Nadležnosti i problemi

Prema Zakonu o lokalnoj samoupravi, opštine usvajaju lokalni budžet, kao i prostorni i urbanistički plan i program razvoja opštine.

Vlast čine skupština i predsednik opštine, opštinsko veće i opštinska uprava.

Na lokalnim izborima se biraju odbornici u skupštinama opština, a potom iz njihovih redova predsednik lokalne samouprave.

Jedan od najvećih problema je to što je u mnogim opštinama širom Srbije sve manje stanovnika, a žitelji sve stariji.

Ovim negativnim procesima su izuzetno pogođeni gradovi i opštine na jugu i istoku zemlje, među njima i regionalni centar Niš.

Starijima je posebno „teško da funkcionišu u velikim opštinama" sa više desetina seoskih naselja gde su zatvorene ambulante i škole, i tako „ostvare osnovne usluge - zdravstvenu ili socijalnu zaštitu".

„Ako je to kompaktno organizovana opština sa manjim brojem naselja, onda lakše može da se organizuje, a ako je reč o velikoj, prostorno razuđenoj, onda je stanovništvo u malim naseljima bačeno na socijalne margine", smatra Antić.

Jedno od mogućih rešenja bi bilo da i gradovi sa velikim brojem naselja iskoriste mogućnost formiranja gradske opštine, „ali se ta mogućnost ne koristi".

Kao dobar primer, Antić navodi Leskovac, grad na jugu Srbije, koji se prostire na više od 1.000 kvadratnih kilometara i obuhvata 144 naseljena mesta.

Novi Sad, drugi najveći grad Srbije, 1980-ih imao je sedam gradskih opština, a poslednje dve, Novi Sad i Petrovaradin, lokalna skupština je ukinula marta 2019.

Kragujevac je takođe do pre petnaestak godina imao pet gradskih opština, ali su izmenom statuta grada ukinute.

Politika i finansiranje

Opštinski budžet se prvenstveno puni porezom na imovinu, različitim taksama (administrativna, komunalna, boravišna) i naknadama, ali i prihodima od kazni, prodaje, zakupa prostora i kamata.

Nikola Jovanović iz Centra za lokalnu samoupravu kaže da je glavni izvor prihoda porez na imovinu, a da sredstva dolaze i iz dela poreza na dohodak, te „ustupljenog prihoda sa centralnog nivoa".

„Većina opština nema dovoljan budžet, niti može održivo da obavlja poslove iz sopstvene nadležnosti", govori on za BBC na srpskom.

Smatra da je problem i u tome što opštine imaju „predimenzioniranu upravu i javna komunalna preduzeća", prvenstveno zbog zapošljavanja „partijskih kadrova", te „velika stavka iz budžeta ide na te nefunkcionalne troškove".

Opštine i gradove vidi kao „poseban nivo vlasti" koji služi da „građani na lokalu biraju ljude koji će za njih najbolje organizovati i obavljati komunalne i sve druge poslove koji se tiču neposrednog okruženja i kvaliteta života".

Smatra da je problem i što se u Srbiji predsednici opština, gradonačelnici i lokalni odbornici ne biraju „neposredno - imenom i prezimenom".

„Svuda u svetu, ovaj nivo vlasti je vrlo bitan za političku krvnu sliku zemlje, jer se iz lokalne politike regrutuju budući ministri, pa i državnici.

„U razvijenom svetu gotovo je nemoguće biti na ozbiljnoj političkoj ili državnoj funkciji, a da prethodno niste pobeđivali na lokalu", kaže Jovanović.

To u Srbiji, dodaje, nije slučaj, pa se time, između ostalog, i „prekida veza između ljudi i političara".

Pratite nas na Fejsbuku, Tviteru, Instagramu, Jutjubu i Vajberu. Ako imate predlog teme za nas, javite se na [email protected]