Svetski dan biodiverziteta: Kako se na Balkanu čuva šarolikost prirode

Beloglavi sup u kanjonu reke Uvac, drvoredi hrasta lužnjaka u Gornjem Podunavlju i procvali lokvanji u bari Revi delovi su šarolikog mozaika biodiverziteta Srbije.

Ova biološku raznovrsnost čine biljke, životinje i drugi organizmi, kao i genetička promenljivost i ekosistemi.

„Moramo što pre nešto da uradimo jer će većina vrsta koje danas smatramo ugroženim nestati, ostaće samo ekonomski značajne i atraktivne - divljač, pojedine ribe i beloglavi sup", govori doktor bioloških nauka Saša Marinković za BBC na srpskom.

„A treba sačuvati i neku žabu, zmije ili cveće koje nije tako atraktivno, ali jeste značajno."

Uprkos nekolicini primera dobre prakse, zaštita prirode u Srbiji, kao i u regionu, nailazi na brojne prepreke i probleme.

„U zaštiti prirode je važno imati dobro planiranje ali i kontinuitet, a najbolji pokazatelji su trenutno stanje vrsta i staništa", govori Ivana Vasić iz preduzeća Vojvodinašume, za BBC na srpskom.

U Srbiji je zvanično registrovano oko 44.200 vrsta i podvrsta, ali mnoge grupe organizama nisu dovoljno istražene, te se smatra da ih ima više, oko 60.000.

• Koje su ugrožene i ranjive životinjske vrste u Srbiji i kako ih zaštititi
• Ko su konzervatori prirode u Srbiji i šta oni rade
• Povratak istrebljenog dabra: Harizmatični zubonja se vratio i raširio po Srbiji

Beloglavi sup: Simbol zaštite prirode ugroženih vrsta

Let beloglavog supa nad njegovim domom, kanjonima i klisurama reka Uvac i Trešnjica na zapadu i jugozapadu Srbije, umalo je prekinut pre tridesetak godina.

Populacija ove vrste krupnog lešinara 1992. svedena je na svega 10 parova.

„Smatralo se da je to gotova stvar i da je vrsta izgubljena, ali nisam odustao.

„Krenuo sam sa istraživanjima faktora koji na njih utiču i došao do zaključka da je glavni uzrok nedostatak hrane tokom zimskog perioda", objašnjava Saša Marinković.

Kaže da je opadanje broja beloglavog supa počelo nekoliko decenija ranije, kada su mnoge jedinke uginule u lovačkim akcijama trovanja vukova, šakala i drugih predatora,

Porast populacije beloglavih supova usledio je zahvaljujući osnivanju specijalnog rezervata prirode „Uvac" 1995. i primenom programa mera zaštita „na osnovu njegovog magistarskog rada", koji je dao dobre rezultate.

BBC na srpskom je od sada i na Jutjubu, pratite nas OVDE.

Ubrzo su napravili i hranilište - mesto gde će se iznositi uginula stoka, koja čini gotovo 95 odsto jelovnika ove strogo zaštićene vrste.

„Danas do supova dolazi tri odsto ukupnog stočnog otpada, a kada bi podigli na 10 odsto, potpuno bi ih sačuvali, mada smatramo da smo je već sačuvali", dodaje Marinković.

Procenjuje se da je u Srbiji trenutno živi 260 parova, „najviše na Balkanu".

Pored Uvca i Trešnjice, beloglavih supova ima i u klisuri reke Mileševke, gde se pojavio 1995, doletevši verovatno iz ratom zahvaćene Bosne i Hercegovine, a nove kolonije su zabeležene i kod Pribojske banje, Brodareva i na Zlatiboru.

„Možemo da kažemo da je beloglavi sup postao simbol zaštite ugroženih vrsta", naglašava Marinković.

Naredni korak u očuvanju i unapređenju populacije i staništa ove atraktivne vrste je njegovo ponovno naseljavanje u istočnoj Srbiji, konkretno u Sićevačkoj klisuri, petnaestak kilometara od Niša, gde je nekada živeo.

Balkanski ris: Borba za opstanak

Na prostoru Kosova, istočne Albanije i zapadnih delova Severne Makedonije od 2006. traje projekat očuvanja balkanskog risa.

„Trenutno radimo na jačanju populacije zbog glavne pretnje - razmnožavanja u srodstvu", govori biolog Dime Melovski, iz Makedonskog ekološkog društva.

„Pre toga, uglavnom smo se usredsredili na konvencionalne pretnje kao što su krivolov, degradacija šuma i ubijanje plena."

Pored toga, rade i na proceni veličine i gustine populacije u centralnom području, Nacionalnom parku Mavrovo, na severozapadu zemlje, kao i na edukaciji đaka i obuci lovaca i lovočuvara na prostoru gde živi najveća mačka na Balkanu.

„Zalažemo se i za nova zaštićena područja koja su bitna za risa i tokom našeg programa, proglašeno je nekoliko", objašnjava Melovski.

Stanište balkanskog risa u ovom delu Evrope obuhvata između 6.000 i 7.000 kilometara kvadratnih.

Procene su da ima između 30 i 40 zrelih jedinki.

Milica Mišković iz Međunarodne unije za zaštitu prirode, organizacije koja u programu očuvanja balkanskog risa učestvuje kroz projekat pošumljavanja njegovog staništa, kaže da je problem što postoje dve fizički odvojene grupe.

Jedna je u makedonskom Nacionalnom parku „Mavrovo", a druga u albanskom „Munela".

„Šume na ovom području su u tolikoj meri uništene da nema dovoljno povezanih šumskih staništa kako bi se ove životinje slobodno kretale između dva zaštićena područja.

„Izolovane populacije nemaju dobre šanse za razmnožavanje i uvećanje brojnosti", govori Mišković za BBC na srpskom.

Nakon završenog pripremnog dela, kreće se sa obnovom šuma na planini Bukovik u Severnoj Makedoniji i planini Paštrik u Albaniji.

Šta je biodiverzitet?

Biodiverzitet je u Konvenciji o biološkoj raznovrsnosti usvojenoj na Konferenciji Ujedinjenih nacija o održivom razvoju u Rio de Žaneiru 1992. definisan kao sveobuhvatna raznolikost i različitost živih organizama.

„To podrazumeva raznolikost u okviru vrsta, između vrsta i između ekosistema", navodi se u njoj.

Biodiverzitet tako čine biljne, životinjske vrste i drugi organizmi, kao i genetička promenljivost i ekosistemi, odnosno životne zajednice i staništa gde žive i vrše vlastite funkcije.

Zaštita biodiverziteta danas predstavlja okosnicu Agende za održivi razvoj 2030 Ujedinjenih nacija i obuhvaćena je Sporazumom iz Pariza - globalnim sporazumom za borbu protiv klimatskih promena.

Beogradske oaze koje čekaju status zaštićenog dobra

Tokom 2023, u okolini Beograda urađene su tri studije sa predlogom da pojedina područja postanu zaštićena staništa, navode iz Zavoda za zaštitu prirode Srbije.

„Zaštićeno stanište je područje koje obuhvata jedan ili više tipova prirodnih staništa značajnih za očuvanje jedne ili više populacija divljih vrsta i njihovih zajednica", piše u Zakonu o zaštiti prirode.

To su „Bara Reva", „Bela reka - Ripanj" i „Glinara".

Borba za baru Revu počela je maja 2021. kada su organizovani protesti da se ova oaza, udaljena manje od 10 kilometara od centra Beograda, uz desnu obalu Dunava u naselju Krnjača, ne pretvori u deponiju šuta.

Njene vode su dom za 147 vrste ptica, od čega se 25 tu i gnezdi, kao i više desetina vrsta insekata, među kojima su i strogo zaštićene vrste leptira - veliki kupusar i tvrdokrilac - trčuljak.

„Dodatnu vrednost predstavljaju strogo zaštićene i zaštićene vrste vodozemaca i gmizavaca, koje su zbog ugroženosti svrstane u Crvene knjige faune Srbije", navode u pisanom odgovoru Verica Stojanović i Miloš Radaković iz Zavoda za zaštitu prirode Srbije, za BBC na srpskom.

Neki od njih su podunavski veliki mrmoljak, obična i istočna češnjarka, mala zelena žaba, barska kornjača i stepski smuk.

Zabeleženo je i 145 vrsta biljaka, od čega su tri zaštićene: hajdučka trava, kantarion i gavez, a dva strogo zaštićene: beli i žuti lokvanj.

• Mistične i sablasne, a čoveku korisne - zašto su močvare važne
• Očuvanje bare Reva: „Priroda pripada svima nama"
• Biljni i životinjski svet skriven u močvarama Srbije

Na oko 25 kilometara od centra Beograda, u naselju Ripanj, nalazi se veštačko jezero Bela reka koje, sa okolnim šumskim kompleksom, takođe čeka status zaštićenog dobra treće kategorije.

Ovde raste više od 40 vrsta lekovitih biljaka, od kojih je dvadesetak zaštićeno, i isto toliko makrogljiva, među kojima su i dve zaštićene: ljubičasto-zelena zeka i golubača.

Verovatno prvi među jednakim stanovnicima ovog područja je jelenak, insekt iz reda tvrdokrilaca, strogo zaštićen u Srbiji ali i po međunarodnim aneksima.

„Kako je vrsta zabeležena u visokom broju, 'Bela reka' se može smatrati jednim od centara populacije jelenka, pa je i očuvanje šuma od velikog značaja", dodaju Stojanović i Radaković.

Po okolnoj šumi, obali jezera i u vodi žive različite vrste vodozemaca, a tu je i više od 40 vrsta ptica, 27 vrsta sisara i 13 divljih vrsta riba iz osam familija, među kojima su i šaran, som, klen i druge.

Postupak zaštite je krajem 2023. pokrenut i za Glinaru, područje na južnom obodu Panonskog basena u beogradskom naselju Višnjica, u blizini desne obale Dunava.

„Ovde su zabeležene 53 vrste biljaka, 65 vrsta insekata, sedam vrsta vodozemaca, sedam vrsta gmizavaca i 55 vrsta ptica", navode iz Zavoda za zaštitu prirode Srbije.

U ovoj Meki za ptice, gnezde se strogo zaštićena pčelarica, bregunica i crna čiopa, a evidentirano je i šest vrsta iz evropske Direktive o očuvanju divljih ptica: crna i bela roda, osičar, orao belorepan, jastreb osičar, seoski detlić i rusi svračak.

'Evropski Amazon'

Reke Mura, Drava i Dunav formirale su 700 kilometara dug zeleni koridor koji je od septembra 2017. upisan na Svetsku listu rezervata biosfere Uneska.

Ovaj međunarodni rezervat biosfere proteže se kroz Austriju, Sloveniju, Hrvatsku, Mađarsku i Srbiju na području od 931.820 hektara, zbog čega ga još nazivaju evropski Amazon.

Deo ove ekološke celine, prve takve vrste u svetu, koja povezuje „gotovo milion hektara dragocenog prirodnog i kulturnog nasleđa", je i srpski rezervat biosfere - Bačko Podunavlje.

Upisan je u Svetsku listu rezervata biosfere juna 2017. i prostire se na više od 176.000 hektara, zalazeći u atare vojvođanskih gradova Sombora, Apatina, Odžaka, Bača i Bačke Palanke.

Obuhvata više zaštićenih područja, među kojima su i Specijalni rezervati prirode „Gornje Podunavlje" i „Karađorđevo".

„Rađeno je na očuvanju retkih staništa kao što su slatine i bare, i vlažnih staništa, plavnih šuma vrba, topola, hrasta lužnjaka i drugih, kroz sprovođenje aktivnih mera zaštite, ali i na konverziji, odnosno zameni šuma alohtonih vrsta autohtonim", objašnjava Ivana Vasić iz Vojvodinašume, preduzeća koje upravlja „Gornjim Podunavljem".

Na prostoru „Gornjeg Podunavlja" živi više od 1.000 vrsta biljaka, među njima i orhideja, 270 vrsta ptica, 60 vrsta riba i mnoge druge životinje, poput ritskog jelena.

• Otkud majstorica noćnog lova, sova utina u Kikindi
• Spas za beloglavog supa: Poništena građevinska dozvola za gradnju turističko-vizitorskog centra na Uvcu
• Jeziv pomor ptica na severu Srbije

Budućnost za morske ptice na Lastovskom arhipelagu

Jedan od skorijih uspešnih primera zaštite biodiverziteta u Hrvatskoj je akcija očuvanja ugroženih morskih ptica sredozemnog galeba, velikog zovoja (kaukala) i gregule na prostoru srednjeg Jadrana.

Petogodišnji projekat „LIFE Artina - Mreža za očuvanje morskih ptica u Jadranu", trajao je do marta 2024. i obuhvatio je područje Lastovskog arhipelaga i Pučinska ostrva.

Gregula je 2019. na ovom području brojala 91 par, da bi se tri godine kasnije stiglo do broja od 569, dok se veliki zovoj popeo sa 96 na 369 para.

Kod sredozemnog galeba, koji se razlikuje od morskog, rezultati nisu bili zadovoljavajući, pa se od početnih 29 parova stiglo do 35, da bi im brojka 2023. bila svega 15.

Gregula i veliki zovoj pripadaju burnjacima ili cevonoskama i srodnije su pingvinima nego galebovima.

„U ovaj red spadaju i daleko veći albatrosi, a zovu se tako jer na vrhu kljuna imaju cevčice, odnosno žlezde kojima izlučuju so iz morske vode.

„Tako su potpuno su nezavisne od izvora slatke vode i ceo život borave na moru, dolaze na kolonije na ostrvima samo kada se gnezde", govori biolog Sven Kapelj, jedan od učesnika projekta, za BBC na srpskom.

„Ove ptice se gnezde na mestima gde nema kopnenih sisara i predatora jer nemaju ugrađen mehanizam odbrane.

„Snesu jaje i, kad se ptić, izlegne ostave ga samog i do nekoliko dana, a roditelji odlaze na more i vraćaju se da ih hrane, a tada su izloženi opasnosti od pacova", objašnjava Kapelj.

Uklanjanje pacova sa kolonija je uspešno izvedeno u saradnji sa ustanovom Park prirode „Lastovsko otočje" koje upravlja ovim područjem i koji su nastavili da rade po zajednički osmišljenim protokolima.

Pratite nas na Fejsbuku, Tviteru, Instagramu, Jutjubu i Vajberu. Ako imate predlog teme za nas, javite se na [email protected]